Materiały pomocnicze do konkursu przyrodniczego

Ze względu na fakt, iż większa część tras przebiega przez tereny Szczecińskiego Parku Krajobrazowego postanowiliśmy najwięcej miejsca poświęcić temu obszarowi.

UŻYTKI EKOLOGICZNE

Urozmaicona rzeźba pasma wzniesień morenowych, różnorodne warunki mikroklimatyczne, wraz ze złożonymi stosunkami wodnymi i glebowymi, uwarunkowały kształtowanie się różnych siedlisk, co z kolei umożliwiło wykształcenie się rozmaitych zbiorowisk roślinnych. Wśród różnorodnych zbiorowisk największą powierzchnię na terenie Puszczy zajmują oczywiście lasy, a ich najważniejszym składnikiem jest buk. Duże znaczenie posiadają też olsze, dęby, graby, jesiony, brzozy i sosny. W wielu miejscach występują wprowadzone do drzewostanów świerki i modrzewie. Gatunki takie jak wiąz, osika czy jawor są znacznie rzadsze i występują na ogół tylko w formie domieszek jednostkowych, chociaż zdarzają się powierzchnie, na których spontanicznie pojawiają się zwarte płaty osiki lub jaworu.
W obrębie Szczecińskiego Parku Krajobrazowego i terenów sąsiednich tworzących jego otulinę wyróżniono dotychczas 150 zespołów roślinnych, w tym: 22 leśne i zaroślowe, 30 okrajkowych, 46 wodnych i bagiennych, 22 łąkowe i murawowe i 27 ruderalnych.
Spośród wszystkich zbiorowisk największą powierzchnię zajmuje buczyna pomorska. Las tego typu charakteryzuje się masowym występowaniem rzadko gdzie indziej spotykanych roślin - perłówki jednokwiatowej i kostrzewy leśnej. W drzewostanie panuje niepodzielnie buk. Z uwagi na to, że zwarte korony buków, w okresie wegetacyjnym przepuszczają tylko kilka procent światła, w runie buczyn bardzo liczne są zazwyczaj geofity np.: zawilce, złocie, przylaszczka pospolita, piżmaczek wiosenny. Czasem, w tak zwanych "nagich buczynach", runo jest bardzo ubogie i dno lasu pokryte jest tylko grubą warstwą liści opadłych z drzew. Buczyny występują na zasobnych glebach, w miejscach dość wilgotnych, na terenach płaskich i pagórkowatych.
Na bardzo stromych zboczach występuje buczyna kwaśna. Wykształca się ona na uboższych siedliskach, w miejscach, gdzie erozja wietrzna i wodna powoduje zwiewanie opadłych liści oraz wypłukiwanie próchnicy. Buczyna kwaśna różni się od pomorskiej bardzo licznym występowaniem mszaków w runie oraz charakterystycznych roślin zielnych: kosmatki wielokwiatowej i owłosionej oraz turzycy pigułkowatej.
W licznych na terenie Puszczy Bukowej dolinach strumieni występują bardzo zróżnicowane zbiorowiska łęgowe. Lasy tego typu wykształcają się na glebach wilgotnych, zwilżanych regularnie płynącą i bogatą w tlen wodą, przynoszącą sole mineralne i składniki organiczne wzbogacające glebę. Obok często spotykanych na polskim niżu łęgów olszowo-jesionowych, występują w Puszczy także łęgi jesionowe zwane podgórskimi - bardzo rzadko spotykane w Polsce niżowej. Łęgi te wyróżniają się obecnością takich roślin jak: turzyca zgrzebłowata (jedyne stanowisko na polskim niżu), przetacznik górski i czartawa pośrednia (także gatunki zagrożone), rośliną dominującą w runie jest zazwyczaj turzyca odległokłosa.
W lokalnych, zwykle bezodpływowych zagłębieniach terenu z wysokim poziomem wody występują olsy (zwane też olesami) i łozowiska. W drzewostanach olsów dominują olsze czarne rosnące najczęściej w charakterystycznych kępach. Między nimi występuje zwykle roślinność szuwarowa - bardziej typowa dla brzegów wód niż dla lasów. W podobnych miejscach jak olsy występują także łozowiska. Są to zarośla tworzone głównie przez krzewy wierzby szarej (łozy). Pozostawione same sobie - przekształcają się z czasem w olsy.
Poza dominującymi w Parku lasami liściastymi występują tu też fragmenty drzewostanów iglastych. Z wyjątkiem niewielkiego fragmentu borów sosnowych, znajdującego się na piaszczystych, północnych obrzeżach Puszczy, pozostałe drzewostany iglaste zostały posadzone na terenach porolnych, rzadziej wśród lasów bukowych. Oprócz sosny licznie występują w nich - pochodzące z rejonów górskich lub z północno-wschodniej Polski świerki i modrzewie.
W niektórych fragmentach lasów można także spotkać sprowadzone z Ameryki Północnej drzewa takie jak: daglezja, dąb czerwony i robinia grochodrzew, nazywana często akacją.

Mimo, że w krajobrazie puszczańskim lasy odgrywają rolę decydującą, to jednak nie tylko one kształtują bogactwo tutejszej szaty roślinnej. Bardzo ciekawe, często ginące zbiorowiska roślinne występują na torfowiskach (roślinność bagienna), w jeziorach (roślinność wodna), na skarpach i w dolinach rzek (roślinność łąkowa i kwietne murawy).
Torfowiska występują w obniżeniach terenu. W warunkach nadmiaru wody i przy niedostatku tlenu, rosnące tu rośliny obumierając nie ulegają całkowitemu rozkładowi, dzięki czemu powstaje torf. Na terenie Puszczy Bukowej najczęściej występują torfowiska niskie zasilane w sole mineralne i próchnicę przez wolno płynące wody. Pokryte są najczęściej szuwarami trzcinowymi i turzycowymi, coraz rzadsze są na nich mszyste łąki. W kilkunastu miejscach na terenie Parku i otuliny występują torfowiska przejściowe. Ruch wody jest na nich ograniczony i torfowiska te są bardziej ubogie w substancje odżywcze. Pokryte są specyficzną roślinnością - głównie mszarami (kożuchami torfowców), na których występują m.in. różne gatunki turzyc i wełnianek, rosiczka okrągłolistna, żurawina błotna i bagno zwyczajne.
Do ciekawych i zagrożonych zbiorowisk należą także murawy ciepłolubne. Na terenie Parku i otuliny zachowały się one na nielicznych skarpach w dolinie Odry. W ostatnim czasie udało się na nich odnaleźć bardzo efektowną i ginącą w naszym kraju pajęcznicę liliowatą (przez lata uznawaną już za gatunek tutaj wymarły). Podobnie niewielką powierzchnię zajmują murawy napiaskowe z dominacją kępowej trawy - szczotlichy siwej oraz znacznym udziałem mszaków i porostów.

O rzadko spotykanym bogactwie flory Puszczy świadczy także występowanie wielu osobliwości flory kwiatowej i zarodnikowej, często zagrożonych na Pomorzu i w Polsce, nie objętych jednak ochroną prawną (np.: turzyca zgrzebłowata, czernieć gronkowy, zaraza bladokwiatowa, koniczyna pagórkowa, wyka zaroślowa i elisma wodna).

Flora mszaków obejmuje 280 taksonów, wśród których wiele należy do rzadkości na Pomorzu i w całym kraju (np.: zwójek Barbula, mszar nastroszony, płaszczeniec falisty czy też typowo górski krzewik lisi) a flora porostów około 200 gatunków, z czego 23 pod ścisłą ochroną.

Wielce interesująca i bogata jest flora grzybów, których stwierdzono dotąd w Puszczy Bukowej 320 gatunków. Pod ochroną całkowitą znajduje się 6 gatunków stwierdzonych w Puszczy, podczas gdy wszystkie pozostałe znajdują się pod ochroną częściową. 32 gatunki grzybów znajdują się na czerwonej liście grzybów wielkoowocnikowych, zagrożonych i rzadkich w Polsce. Są to między innymi: pieprznik jadalny, gałęziak strojny, borowik szlachetny i czubajka kania. Grzybów objętych ochroną ścisłą nie wolno zbierać. W przypadku grzybów objętych ochroną częściową, dopuszczalny jest zbiór tylko do celów konsumpcyjnych. Grzyby podlegające ochronie ścisłej: purchawka olbrzymia, szmaciak gałęzisty, szyszkowiec łuskowaty, sromotnik bezwstydny, mądziak psi, podgrzybek pasożytniczy, soplówka gałęzista.

Różnorodność ekosystemów Szczecińskiego Parku Krajobrazowego sprzyja rozwojowi bogatej fauny i stwarza doskonałe warunki życia dla prawie wszystkich grup systematycznych zwierząt. W Parku i otulinie występuje obecnie:

Spośród wszystkich rozpoznanych dotąd (jako lęgowe) w Parku i otulinie gatunków fauny - 210 objętych jest ochroną prawną (28 gatunków bezkręgowców, 2 gatunki ryb, 13 gatunków płazów, 6 gatunków gadów, 139 gatunków ptaków i 22 gatunków ssaków). 9 gatunków zwierząt znajduje się w spisie gatunków zagrożonych Polskiej Czerwonej Księgi Zwierząt (bąk, gągoł, ohar, kania ruda, bielik, orlik krzykliwy, wąsatka, kozioróg bukowiec i jelonek rogacz).

Pamiętaj! Ochrona zwierząt będzie skuteczna tylko przy równoległej ochronie ich siedlisk czyli miejsc, w których się rozmnażają, żerują, odpoczywają i zimują

Opracował: Waldemar Hejza